شیخ عبدالسلام رحمه‌الله و موالات:
در تفسیر «احسن الکلام» شیخ عبدالسلام رحمه‌الله تحت تفسیر سورهٔ ممتحنه می‌فرماید که ولایت (هم‌پیمانی با کفار) سه مرتبه دارد:
مرتبهٔ اول: دوستی با کفار بر پایهٔ عقیده به کارهای کفر و شرک آنان، کفر است.
مرتبهٔ دوم: کمک بدنی یا مالی به کفار در کارهای کفر و شرک، حتی اگر در عقیده شریک نباشد، گناه کبیره است.
مرتبهٔ سوم: احترام گذاشتن به کفار، یا برگزیدن آن‌ها به‌عنوان رهبر، یا برخاستن برای اکرام آن‌ها و مانند آن؛ این هم گناه است. همهٔ این مراتب، در نهی موجود در آیه داخل‌اند.
فقیه العصر مفتی محمد فرید رحمه‌الله:
فقیه العصر مفتی محمد فرید رحمه‌الله در کتاب «فتاوی فریدیه» در پاسخ به یک سؤال می‌نویسد: در افغانستان، سه نوع از مردم وجود دارند که مدعی اسلام‌اند:
اول: آن‌هایی که کمونیسم و سوسیالیسم را وسیلهٔ ترقی و پیشرفت می‌دانند و اسلام را ـ نعوذ بالله ـ وسیلهٔ عقب‌ماندگی و پس‌رفت می‌پندارند؛ این گروه بدون شک کافر هستند.
دوم: آن‌هایی که کمونیسم و سوسیالیسم را باطل می‌دانند، ولی به‌خاطر ترس و اجبار ظاهراً با کمونیست‌ها همراهی می‌کنند؛ این گروه مسلمان هستند ولی هجرت بر آن‌ها واجب است.
سوم: آن‌هایی که فقط به‌خاطر منافع دنیوی در این گروه خبیث قرار دارند، بدون اینکه عقیدهٔ آنان را بپذیرند یا مرتد شده باشند؛ اینان بدون شک فاسق و فاجر هستند.
حضرت اقدس مولانا محمد ادریس کاندھلوی رحمه‌الله:
حضرت مولانا محمد ادریس کاندھلوی رحمه‌الله دربارهٔ «موالات» می‌فرماید: سه نوع محبت با کفار وجود دارد:
اول اینکه با آن‌ها به‌خاطر دین‌شان محبت کند، این قطعاً کفر است.
دوم اینکه در دل از دین و مذهب آن‌ها بد می‌برد، ولی در امور دنیوی با آن‌ها با اخلاق نیک رفتار می‌کند، این به‌اتفاق علما جایز است، بلکه در حدی پسندیده نیز هست.
سوم حالتی میان این دو؛ یعنی از دین آن‌ها بد می‌برد، ولی به‌خاطر قرابت، دوستی یا غرض دنیوی با آن‌ها روابط دوستانه دارد، کمک می‌کند یا گاه برای آن‌ها جاسوسی می‌کند؛ این حالت کفر نیست ولی گناه بزرگی است.
در داستان حاطب رضی‌الله‌عنه نیز چنین حالتی رخ داده بود؛ او به‌خاطر قرابت با کفار، در برابر مسلمانان به آنان کمک کرد و نوعی نیکی و احسان به آن‌ها نشان داد. نزول سورهٔ ممتحنه برای نهی از همین نوع موالات بوده است. عبارت حضرت مولانا محمد ادریس کاندھلوی رحمه‌الله چنین است:
“كافروں سے موالات یعنی محبت كی تين صورتیں ہیں:
ايک یہ کہ ان كو دينی حيثيت سے محبوب ركھا جائے، يه قطعاً كفر ہے۔
دوسری صورت يہ ہے كه دل سے ان كے مذہب اور دين كو برا سمجھے، مگر معاملات دنیوی ميں ان سے خوش اسلوبی كے ساتھ پيش آئے، يہ بالاجماع جائز، بلكہ ايک درجہ ميں مستحسن بھی ہے۔
تیسری صورت ان دونوں صورتوں كے بین بین ہے، وه یہ کہ دل سے تو ان کے مذہب كو برا سمجھے مگر كسی قرابت يا دوستی يا دنيوی غرض كی وجہ سے ان سے دوستانہ تعلقات ركھے، اور ان كی اعانت اور امداد كرے، يا كسی وقت مسلمانوں كی جاسوسی كرے، يہ صورت كفر تو نہیں مگر سخت گناه ہے۔
حاطب ابن ابی بلتعه كے قصہ ميں یہی صورت پيش آئی كه انہوں نے اپنی قرابت كی وجہ سے كفار كی مدد کی اور ان كے ساتھ ايک قسم كا سلوک اور احسان كيا۔ سوره ممتحنہ كا نزول اسی قسم كی موالات كی ممانعت كے ليے ہوا ہے۔
(معارف القرآن، ج: ۱، ص: ۵۹۵)”
مفتی اعظم پاکستان مفتی محمد شفیع رحمه‌الله:
مفتی محمد شفیع رحمه‌الله در تفسیر آیهٔ زیر از سوره آل عمران: ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُوْنَ الْكٰفِرِيْنَ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُوْنِ الْمُؤْمِنِيْنَ ۚ وَمَنْ يَّفْعَلْ ذٰلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللّٰهِ فِىْ شَىْءٍ اِلَّاۤ اَنْ تَتَّقُوْا مِنْهُمْ تُقٰىةً ۗ وَيُحَذِّرُكُمُ اللّٰهُ نَفْسَهٗ ۗ وَ اِلَى اللّٰهِ الْمَصِيْرُ﴾ (آل عمران: ۲۸) می‌نویسد که انواع مختلفی از ارتباط با کفار وجود دارد:
۱- موالات؛
۲- مواسات؛
۳- مدارات؛
۴- معاملات.
موالاة: محبت و مودّت قلبی با کفار است؛ این عمل برای مسلمان جایز نیست.
مواساة: به‌معنای همدردی، خیرخواهی و رساندن منفعت به آنان است؛ این به‌جز کفار حربی، با سایر کفار جایز است.
مدارات: خوش‌رفتاری ظاهری و تعامل دوستانه با کفار؛ این نیز با همهٔ کفار جایز است، به‌شرطی که هدف آن بهرهٔ دینی، مهمان‌نوازی یا دفع شر و ضرر باشد. عبارت ﴿اِلَّاۤ اَنْ تَتَّقُوْا مِنْهُمْ تُقٰةً﴾ نیز به همین نوع مدارات اشاره دارد.
معاملات: دادوستد، اجاره، اشتغال، صنعت و حرفه با کفار نیز جایز است، به‌جز در مواردی که موجب زیان عمومی برای مسلمانان باشد.
